Najbardziej kolorową pisanką w naszym koszyku jest Monografia „10+1 Hrubieszowskich domów i ogrodów z klimatem. Projektowanie w kontekście miejsca i czasu”, która zamyka serię publikacji projektu „Rozwój lokalny Hrubieszowa – od partycypacji do realizacji”, realizowanego przez Politechnikę Krakowską w latach 2021–2024 w partnerstwie z Gminą Miejską Hrubieszów, finansowanego ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego w Programie „Rozwój Lokalny” na lata 2014–2021.

Jest zwieńczeniem prac naukowo-badawczych na temat dziedzictwa historycznej zabudowy mieszkalnej i ogrodów Hrubieszowa oraz jego potencjału dla zrównoważonego rozwoju lokalnego i budowania odporności na zmiany klimatu. Przedstawiono w niej 10+1 modelowych koncepcji projektowych współczesnych domów i ogrodów osadzonych w tradycji i krajobrazie miasta. Spełniają one współczesne standardy użytkowania, stosują rozwiązania ekologiczne, wpisują się w aktualne kierunki projektowania zrównoważonego, regeneracyjnego, odpornego i adaptacyjnego oraz zasady gospodarki bezodpadowej i cyrkularnej.

Mimo powszechnych tendencji do uniformizacji, w architekturze i sztuce ogrodowej następuje zwrot ku źródłom i wiedzy opartej na tradycji i przyrodzie, a twórczość rozumie się jako kontynuację rodzimych form architektonicznych i ogrodowych. Formy te budują ciągłość kulturową miejsc i regionów, kształtują ład przestrzenny i integrują lokalne społeczności.

Projekty hrubieszowskich domów i ogrodów zostały opracowane przez zespoły łączące badaczy i czynnych zawodowo architektów oraz studentów architektury i architektury krajobrazu z Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej. W wyniku interdyscyplinarnej współpracy powstała kolekcja różnorodnych i zindywidualizowanych w wyrazie koncepcji. Elementami wspólnymi są: bazowanie na drewnie jako zasadniczym tworzywie architektury, nawiązania do archetypicznych form i detali domów hrubieszowskich, lokalnych materiałów oraz bogactwa i kolorytu miejscowych ogrodów. Projekty domów z ogrodami dostosowane są do zmieniającego się stylu życia, oczekiwań i potrzeb mieszkańców oraz współczesnych standardów użytkowych. Zastosowano w nich wiele rozwiązań ekologicznych kształtujących przyjazne dla człowieka, natury i klimatu środowisko zamieszkania. Nawiązaniem do tradycji adaptacji domostw hrubieszowskich do zmieniających się potrzeb użytkowników i wielofunkcyjności działek siedliskowych jest uwzglęnienie dodatkowych funkcji z zakresu rzemiosła, usług agroturystycznych, czy handlowych, co ma sprzyjać aktywizacji mieszkańców oraz podnosić potencjał kulturowy i gospodarczy miasta. Spójne traktowanie ogrodu jako „miejsca pięknego i użytecznego” pozostającego w bionicznej relacji człowieka z przyrodą, sprawia, że ogród jest przedłużeniem domu. Staje się też miejscem inspiracji i źródłem wiedzy, środowiskiem, które współtworzymy i które wspiera dobrostan – nasz i przyszłych pokoleń.

Podstawą dla opracowanych koncepcji studialnych „10+1 hrubieszowskich domów i ogrodów z klimatem” były zasady:

• „dobrego kontynuowania” lokalnych tradycji architektonicznych, budowlanych i ogrodowych, szczególnie związanych z dziedzictwem drewnianego budownictwa mieszkalnego,
• spójności domu i ogrodu jako równoprawnych komponentów siedliska w relacjach ‘dom – człowiek – ogród – krajobraz”, 
• zastosowania eko-technologii low- i high-tech oraz rozwiązań opartych na przyrodzie w architekturze, zagospodarowaniu terenu i ogrodzie w odpowiedzi na zagrożenia środowiskowe i klimatyczne.

Liczba hrubieszowskich domów i ogrodów odpowiada ilości liter w nazwie HRUBIESZÓW, a inicjały ich nazw własnych od H do W odwołują do patronów domów – ważnych postaci związanych z ziemią hrubieszowską, co identyfikuje i indywidualizuje poszczególne projekty oraz ściślej wiąże je z tożsamością kulturową miejsca. Jedenasty projekt „+” jest rozwinięciem pracy, która zwyciężyła w ogólnopolskim konkursie studenckim pt. „Hrubieszowski dom i ogród z klimatem.

Lokalizacje projektowanych domów – miejska, podmiejska i nad rzeką – odzwierciedlają charakterystyczne dla Hrubieszowa typy i parametry działek siedliskowych wynikające z historycznego rozwoju miasta i topografii terenu.

10+1 współczesnych hrubieszowskich domów i ogrodów wchodzi w dyskurs z tzw. budownictwem katalogowym, które jest wciąż powszechną praktyką przy decyzji o budowie domu. Popularyzacja zunifikowanej zabudowy katalogowej, wszędzie jednakowej, oderwanej od miejsca i pozbawionej indywidualnego charakteru prowadzi do utraty lokalnej tożsamości i ‘znijaczenia’ krajobrazu. Widoczna różnorodność w podejściach projektowych poszczególnych zespołów, pokazuje, że w ramach „dobrego kontynuowania” tradycji wybór jest znacznie szerszy, a projekty indywidualne pełniej odpowiadają na spersonalizowane potrzeby użytkowników, jak również w harmonijny sposób wpisują się w otoczenie zachowując „ducha” i klimat miasta.

Drugie jajko w naszym wielkanocnym koszyczku to „Dom i ogród w krajobrazie Hrubieszowa – projektowanie w zgodzie z tradycją i klimatem” – czyli druga z monografii projektu „Rozwój lokalny Hrubieszowa – od partycypacji do realizacji”, realizowanego przez Politechnikę Krakowską w latach 2021–2024 w partnerstwie z Gminą Miejską Hrubieszów, finansowanego ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego w Programie „Rozwój Lokalny” na lata 2014–2021. Cele działania „Dom z klimatem” spójne z hasłem Funduszy Norweskich „Wspólnie działamy na rzecz Europy zielonej, konkurencyjnej i sprzyjającej integracji społecznej” wpisują się w motto „Hrubieszowa – Miasta z Klimatem”.

Podstawą współczesnego projektowania hrubieszowskich domów i ogrodów – z klimatem i dla klimatu –  winno być odkrycie potencjału kontynuowania lokalnych tradycji architektonicznych i ogrodowych przy jednoczesnym wsparciu nowoczesnych eko-technologii. Wiele z tradycyjnych rozwiązań opartych na wiedzy dawnych pokoleń i naturze współgra z zasadami współczesnego budownictwa ekologicznego opartego na naturalnych lub niskoprzetworzonych materiałach oraz sprzyja wdrożeniu zasad gospodarki bezodpadowej i cyrkularnej oraz rozwiązań opartych na przyrodzie. 

Problematyka projektowania w zgodzie z tradycją i klimatem została nakreślona na szerokim tle naukowo-badawczym zagadnień zrównoważonego rozwoju, adaptacji miast do zmian klimatu oraz zastosowania eko-technologii w tych procesach. Rozwinięto ją w ujęciu praktycznym i aplikacyjnym w odniesieniu do kontekstu Hrubieszowa. Badania oraz wynikające z nich ogólne i szczegółowe wnioski i wytyczne koncentrują się wokół zasadniczych wątków, dotyczących:

• „dobrego kontynuowania” lokalnych tradycji drewnianego budownictwa mieszkalnego w zabudowie, zagospodarowaniu działek i ogrodach przydomowych,
• działań harmonizujących skutki chaosu przestrzennego, degradacji krajobrazu i unifikacji zabudowy w oderwaniu od regionalnych tradycji i tożsamości kulturowej – w skalach od domu i działki siedliskowej, przez zespoły zabudowy, wnętrza architektoniczno-krajobrazowe po krajobraz miejski i planowanie – zmierzających do sanacji przestrzeni, przywrócenia ładu przestrzennego i rewaloryzacji krajobrazu,
• zastosowania we współczesnym projektowaniu domów i ogrodów rozwiązań ekologicznych zarówno tradycyjnych, jak i nowoczesnych, zrównoważonych, niskoemisyjnych, niskoenergetycznych i pasywnych w zabudowie, opartych na przyrodzie i zasadach gospodarki obiegu zamkniętego w zagospodarowaniu terenów.

Jako kierunek przyszłych działań wskazano propozycje trzech „ścieżek rozwojowych” dla Hrubieszowa, które ze względu na uniwersalny, a zarazem praktyczny i wdrożeniowy charakter mogą znaleźć zastosowanie także w innych miastach:

• ścieżka „regeneracyjna”, realizowana i kontynuowana w ramach marki lokalnej „Hrubieszowskich domów z klimatem”. Opiera się o walory dziedzictwa kulturowego i tradycje budownictwa drewnianego, obejmuje prócz rewaloryzacji zabytkowych domów, także te remontowane i budowane współcześnie zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, a nawet idącymi dalej – projektowania regeneracyjnego, odpornego i adaptacyjnego,
• ścieżka „zielona”, oparta na walorach przyrodniczych i lokalnych tradycjach ogrodowych, łącząca eko-technologie oparte na naturze, gospodarce zamkniętego obiegu i bezodpadowej z zielono-błękitną infrastrukturą, zintegrowana z aktywizacją społeczności lokalnych, edukacją środowiskową oraz pro-środowiskowym zarządzaniem zielenią miejską,
• ścieżka „zrównoważonego planowania”, dążąca do przywrócenia ładu przestrzennego oraz wzmocnienia skuteczności ustaleń planów zagospodarowania przestrzennego dotyczących ochrony tradycyjnej zabudowy. Obejmuje ujednolicenie form zabudowy i dachów, detali, materiałów budowlanych i kolorystyki oraz kompozycji i składu gatunkowego zieleni przez sformułowanie konkretnych wytycznych do planów.

Łącznikiem między tradycją a przyszłością zrównoważonego i odpowiadającego na zagrożenia współczesności budownictwa jest – także tu w Hrubieszowie – drewno, jako tradycyjny budulec domów, a zarazem najbardziej ekologiczny i niskoemisyjny materiał budowlany. Współcześnie coraz bardziej docenia się wartości budowlane i artystyczne, a także ekologiczne i prozdrowotne drewna. Tradycyjną wiedzę i technologie oparte na drewnie uznajemy za swoisty „depozyt” na przyszłość pozostawiony przez dawne pokolenia, zbiór dobrych i sprawdzonych praktyk, który poprawia jakość życia i dobrostan mieszkańców oraz może budować odporność na zmiany klimatu i przyczynić się do regeneracji środowiska zamieszkania.