W ramach Wielkanocnych niespodzianek w najbliższych trzech dniach będziemy publikować streszczenia kolejnych tomów monografii naukowych będących wynikami prac naukowo-badawczych prowadzonych przez zespól z Politechniki Krakowskiej w zadaniu „Hrubieszowski dom z klimatem” w ramach projektu „Rozwój Lokalny Hrubieszowa – od partycypacji do realizacji”.
Trzy tomy monografii znajdują się aktualnie w druku, a gdy tylko się ukażą udostępnimy także ich wersje cyfrowe do pobrania.
Zatem – opisujemy pierwszą pisankę w naszym koszyczku…
Monografia „Dom i ogród w krajobrazie Hrubieszowa – historia, tradycja, duch miejsca” to pierwsza z serii publikacji będących efektem projektu „Rozwój lokalny Hrubieszowa – od partycypacji do realizacji”. Jest ona podsumowaniem prowadzonych prac naukowo-badawczych w ramach działania pn. „Dom z klimatem”. Politechnika Krakowska realizowała badania w ramach Programu „Rozwój Lokalny” w latach 2021–2024 w partnerstwie z Gminą Miejską Hrubieszów. Prace były finansowane ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego na lata 2014–2021.
W monografii opracowano stan badań i źródła wiedzy na temat historycznej zabudowy mieszkalnej oraz ogrodów w historycznym centrum Hrubieszowa. Uwzględniono zwłaszcza domy drewniane jako najbardziej narażone na zniszczenie przez upływ czasu i brak opieki. Naszkicowane zostało szerokie tło dotyczące stanu zachowania i walorów tradycyjnej drewnianej zabudowy mieszkalnej i krajobrazu małomiasteczkowego wschodniej Polski. Szczególną uwagę poświęcono postaci Profesora Wiktora Zina, który łączy Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej z Hrubieszowem. Jego prace w szczególny sposób wyrażały tożsamość miejsca ukazując charakterystyczne formy i detale architektury w krajobrazie kulturowym rodzinnego miasta. Przestudiowano zapisy dotyczące ochrony zabytkowej zabudowy drewnianej Hrubieszowa w aktach prawnych i działaniach konserwatorskich. Przeanalizowano plany, studia, dokumenty strategiczne oraz działania samorządu i instytucji lokalnych, które mogą się przekładać na zwiększenie skuteczności ochrony krajobrazu kulturowego i zabudowy drewnianej Hrubieszowa oraz praktykę opieki nad tym zasobem. Przedstawiono zarys historyczny kształtowania zabudowy mieszkalnej Hrubieszowa oraz typologię domów, ich architekturę i detal oraz sylwetki budowniczych domów hrubieszowskich. Osobny rozdział poświęcono znanym mieszkańcom domów uwzględniając aspekt dawnej wielokulturowości miasta. W monografii zaprezentowano też zasób, tradycje, ocenę stanu zachowania i wskazania do ochrony oraz projektowania ogrodów przy domach hrubieszowskich. Zagadnienia te opisano na tle złożonych problemów ochrony, współczesnych zagrożeń dla drewnianej zabudowy w krajobrazie miasta, ukazując dynamikę przekształceń w obrębie zabytkowej tkanki miasta od II wojny światowej do czasów współczesnych. Problematyce szczegółowej poświęcono analizę stanu zachowania detalu fasad historycznych domów drewnianych wraz ze wskazaniami dla ich ochrony konserwatorskiej. Efektem studenckich praktyk inwentaryzacyjnych architektoniczno-krajobrazowych i pleneru malarskiego są kompleksowe dokumentacje rejestrujące zabytkowe domy i ogrody osadzone w krajobrazie kulturowym Hrubieszowa. Dobre praktyki w zakresie aktywnej ochrony i rewitalizacji historycznej zabudowy mieszkalnej z uwzględnieniem partycypacji społecznej przedstawiono na podstawie doświadczeń rewitalizacji drewnianej zabudowy mieszkalnej Parku Kulturowego Miasto Tkaczy w Zgierzu oraz „Miasta Las” Kolumna w Łasku.
Hrubieszowskie zabytkowe domy i ogrody stanowią wartościowe, niestety ginące na naszych oczach dziedzictwo. Świadczy ono o wielowiekowym kultywowaniu lokalnych tradycji architektonicznych, buduje tożsamość kulturową miasta. Wypiera je współczesna bezstylowa architektura, niszczą niewłaściwie prowadzone remonty i modernizacje. Równocześnie jest to cenny depozyt na przyszłość pozostawiony przez dawne pokolenia, w którym drzemie nieodkryty potencjał rozwojowy dla miasta.
Istnieje konieczność wzmocnienia narzędzi skutecznej ochrony, podnoszenia świadomości wartości i wiedzy na temat dziedzictwa, stworzenia mechanizmów wsparcia dla właścicieli, kształcenia fachowców zwłaszcza w ginących specjalnościach rzemieślniczych związanych z technologiami drewna. Wykorzystanie potencjału tradycyjnej architektury drewnianej w połączeniu z aktywnym udziałem mieszkańców i samorządu lokalnego Hrubieszowa może przynieść korzyści lokalnej społeczności i poprawić jakość życia w mieście, utrzymać jego charakter i koloryt oraz być realnym działaniem na rzecz klimatu.
Do książki załączony jest plan – propozycja szlaku prowadzącego hrubieszowskimi uliczkami, przy których można jeszcze spotkać stare drewniane domy wychylające się zza drewnianych płotów i kwiatowych ogródków, które kształtują „klimat” i „ducha” miasta. Proponowany szlak może być zalążkiem stworzenia marki lokalnej „Hrubieszowskich domów z klimatem” – propagującej dziedzictwo kulturowe i walory krajobrazowe miasta, jednocześnie wspierającej rozwój lokalny Hrubieszowa i dobrostan jego mieszkańców.