Bez kategorii

Najbardziej kolorową pisanką w naszym koszyku jest Monografia „10+1 Hrubieszowskich domów i ogrodów z klimatem. Projektowanie w kontekście miejsca i czasu”, która zamyka serię publikacji projektu „Rozwój lokalny Hrubieszowa – od partycypacji do realizacji”, realizowanego przez Politechnikę Krakowską w latach 2021–2024 w partnerstwie z Gminą Miejską Hrubieszów, finansowanego ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego w Programie „Rozwój Lokalny” na lata 2014–2021.

Jest zwieńczeniem prac naukowo-badawczych na temat dziedzictwa historycznej zabudowy mieszkalnej i ogrodów Hrubieszowa oraz jego potencjału dla zrównoważonego rozwoju lokalnego i budowania odporności na zmiany klimatu. Przedstawiono w niej 10+1 modelowych koncepcji projektowych współczesnych domów i ogrodów osadzonych w tradycji i krajobrazie miasta. Spełniają one współczesne standardy użytkowania, stosują rozwiązania ekologiczne, wpisują się w aktualne kierunki projektowania zrównoważonego, regeneracyjnego, odpornego i adaptacyjnego oraz zasady gospodarki bezodpadowej i cyrkularnej.

Mimo powszechnych tendencji do uniformizacji, w architekturze i sztuce ogrodowej następuje zwrot ku źródłom i wiedzy opartej na tradycji i przyrodzie, a twórczość rozumie się jako kontynuację rodzimych form architektonicznych i ogrodowych. Formy te budują ciągłość kulturową miejsc i regionów, kształtują ład przestrzenny i integrują lokalne społeczności.

Projekty hrubieszowskich domów i ogrodów zostały opracowane przez zespoły łączące badaczy i czynnych zawodowo architektów oraz studentów architektury i architektury krajobrazu z Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej. W wyniku interdyscyplinarnej współpracy powstała kolekcja różnorodnych i zindywidualizowanych w wyrazie koncepcji. Elementami wspólnymi są: bazowanie na drewnie jako zasadniczym tworzywie architektury, nawiązania do archetypicznych form i detali domów hrubieszowskich, lokalnych materiałów oraz bogactwa i kolorytu miejscowych ogrodów. Projekty domów z ogrodami dostosowane są do zmieniającego się stylu życia, oczekiwań i potrzeb mieszkańców oraz współczesnych standardów użytkowych. Zastosowano w nich wiele rozwiązań ekologicznych kształtujących przyjazne dla człowieka, natury i klimatu środowisko zamieszkania. Nawiązaniem do tradycji adaptacji domostw hrubieszowskich do zmieniających się potrzeb użytkowników i wielofunkcyjności działek siedliskowych jest uwzglęnienie dodatkowych funkcji z zakresu rzemiosła, usług agroturystycznych, czy handlowych, co ma sprzyjać aktywizacji mieszkańców oraz podnosić potencjał kulturowy i gospodarczy miasta. Spójne traktowanie ogrodu jako „miejsca pięknego i użytecznego” pozostającego w bionicznej relacji człowieka z przyrodą, sprawia, że ogród jest przedłużeniem domu. Staje się też miejscem inspiracji i źródłem wiedzy, środowiskiem, które współtworzymy i które wspiera dobrostan – nasz i przyszłych pokoleń.

Podstawą dla opracowanych koncepcji studialnych „10+1 hrubieszowskich domów i ogrodów z klimatem” były zasady:

• „dobrego kontynuowania” lokalnych tradycji architektonicznych, budowlanych i ogrodowych, szczególnie związanych z dziedzictwem drewnianego budownictwa mieszkalnego,
• spójności domu i ogrodu jako równoprawnych komponentów siedliska w relacjach ‘dom – człowiek – ogród – krajobraz”, 
• zastosowania eko-technologii low- i high-tech oraz rozwiązań opartych na przyrodzie w architekturze, zagospodarowaniu terenu i ogrodzie w odpowiedzi na zagrożenia środowiskowe i klimatyczne.

Liczba hrubieszowskich domów i ogrodów odpowiada ilości liter w nazwie HRUBIESZÓW, a inicjały ich nazw własnych od H do W odwołują do patronów domów – ważnych postaci związanych z ziemią hrubieszowską, co identyfikuje i indywidualizuje poszczególne projekty oraz ściślej wiąże je z tożsamością kulturową miejsca. Jedenasty projekt „+” jest rozwinięciem pracy, która zwyciężyła w ogólnopolskim konkursie studenckim pt. „Hrubieszowski dom i ogród z klimatem.

Lokalizacje projektowanych domów – miejska, podmiejska i nad rzeką – odzwierciedlają charakterystyczne dla Hrubieszowa typy i parametry działek siedliskowych wynikające z historycznego rozwoju miasta i topografii terenu.

10+1 współczesnych hrubieszowskich domów i ogrodów wchodzi w dyskurs z tzw. budownictwem katalogowym, które jest wciąż powszechną praktyką przy decyzji o budowie domu. Popularyzacja zunifikowanej zabudowy katalogowej, wszędzie jednakowej, oderwanej od miejsca i pozbawionej indywidualnego charakteru prowadzi do utraty lokalnej tożsamości i ‘znijaczenia’ krajobrazu. Widoczna różnorodność w podejściach projektowych poszczególnych zespołów, pokazuje, że w ramach „dobrego kontynuowania” tradycji wybór jest znacznie szerszy, a projekty indywidualne pełniej odpowiadają na spersonalizowane potrzeby użytkowników, jak również w harmonijny sposób wpisują się w otoczenie zachowując „ducha” i klimat miasta.

Drugie jajko w naszym wielkanocnym koszyczku to „Dom i ogród w krajobrazie Hrubieszowa – projektowanie w zgodzie z tradycją i klimatem” – czyli druga z monografii projektu „Rozwój lokalny Hrubieszowa – od partycypacji do realizacji”, realizowanego przez Politechnikę Krakowską w latach 2021–2024 w partnerstwie z Gminą Miejską Hrubieszów, finansowanego ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego w Programie „Rozwój Lokalny” na lata 2014–2021. Cele działania „Dom z klimatem” spójne z hasłem Funduszy Norweskich „Wspólnie działamy na rzecz Europy zielonej, konkurencyjnej i sprzyjającej integracji społecznej” wpisują się w motto „Hrubieszowa – Miasta z Klimatem”.

Podstawą współczesnego projektowania hrubieszowskich domów i ogrodów – z klimatem i dla klimatu –  winno być odkrycie potencjału kontynuowania lokalnych tradycji architektonicznych i ogrodowych przy jednoczesnym wsparciu nowoczesnych eko-technologii. Wiele z tradycyjnych rozwiązań opartych na wiedzy dawnych pokoleń i naturze współgra z zasadami współczesnego budownictwa ekologicznego opartego na naturalnych lub niskoprzetworzonych materiałach oraz sprzyja wdrożeniu zasad gospodarki bezodpadowej i cyrkularnej oraz rozwiązań opartych na przyrodzie. 

Problematyka projektowania w zgodzie z tradycją i klimatem została nakreślona na szerokim tle naukowo-badawczym zagadnień zrównoważonego rozwoju, adaptacji miast do zmian klimatu oraz zastosowania eko-technologii w tych procesach. Rozwinięto ją w ujęciu praktycznym i aplikacyjnym w odniesieniu do kontekstu Hrubieszowa. Badania oraz wynikające z nich ogólne i szczegółowe wnioski i wytyczne koncentrują się wokół zasadniczych wątków, dotyczących:

• „dobrego kontynuowania” lokalnych tradycji drewnianego budownictwa mieszkalnego w zabudowie, zagospodarowaniu działek i ogrodach przydomowych,
• działań harmonizujących skutki chaosu przestrzennego, degradacji krajobrazu i unifikacji zabudowy w oderwaniu od regionalnych tradycji i tożsamości kulturowej – w skalach od domu i działki siedliskowej, przez zespoły zabudowy, wnętrza architektoniczno-krajobrazowe po krajobraz miejski i planowanie – zmierzających do sanacji przestrzeni, przywrócenia ładu przestrzennego i rewaloryzacji krajobrazu,
• zastosowania we współczesnym projektowaniu domów i ogrodów rozwiązań ekologicznych zarówno tradycyjnych, jak i nowoczesnych, zrównoważonych, niskoemisyjnych, niskoenergetycznych i pasywnych w zabudowie, opartych na przyrodzie i zasadach gospodarki obiegu zamkniętego w zagospodarowaniu terenów.

Jako kierunek przyszłych działań wskazano propozycje trzech „ścieżek rozwojowych” dla Hrubieszowa, które ze względu na uniwersalny, a zarazem praktyczny i wdrożeniowy charakter mogą znaleźć zastosowanie także w innych miastach:

• ścieżka „regeneracyjna”, realizowana i kontynuowana w ramach marki lokalnej „Hrubieszowskich domów z klimatem”. Opiera się o walory dziedzictwa kulturowego i tradycje budownictwa drewnianego, obejmuje prócz rewaloryzacji zabytkowych domów, także te remontowane i budowane współcześnie zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, a nawet idącymi dalej – projektowania regeneracyjnego, odpornego i adaptacyjnego,
• ścieżka „zielona”, oparta na walorach przyrodniczych i lokalnych tradycjach ogrodowych, łącząca eko-technologie oparte na naturze, gospodarce zamkniętego obiegu i bezodpadowej z zielono-błękitną infrastrukturą, zintegrowana z aktywizacją społeczności lokalnych, edukacją środowiskową oraz pro-środowiskowym zarządzaniem zielenią miejską,
• ścieżka „zrównoważonego planowania”, dążąca do przywrócenia ładu przestrzennego oraz wzmocnienia skuteczności ustaleń planów zagospodarowania przestrzennego dotyczących ochrony tradycyjnej zabudowy. Obejmuje ujednolicenie form zabudowy i dachów, detali, materiałów budowlanych i kolorystyki oraz kompozycji i składu gatunkowego zieleni przez sformułowanie konkretnych wytycznych do planów.

Łącznikiem między tradycją a przyszłością zrównoważonego i odpowiadającego na zagrożenia współczesności budownictwa jest – także tu w Hrubieszowie – drewno, jako tradycyjny budulec domów, a zarazem najbardziej ekologiczny i niskoemisyjny materiał budowlany. Współcześnie coraz bardziej docenia się wartości budowlane i artystyczne, a także ekologiczne i prozdrowotne drewna. Tradycyjną wiedzę i technologie oparte na drewnie uznajemy za swoisty „depozyt” na przyszłość pozostawiony przez dawne pokolenia, zbiór dobrych i sprawdzonych praktyk, który poprawia jakość życia i dobrostan mieszkańców oraz może budować odporność na zmiany klimatu i przyczynić się do regeneracji środowiska zamieszkania.

W ramach Wielkanocnych niespodzianek w najbliższych trzech dniach będziemy publikować streszczenia kolejnych tomów monografii naukowych będących wynikami prac naukowo-badawczych prowadzonych przez zespól z Politechniki Krakowskiej w zadaniu „Hrubieszowski dom z klimatem” w ramach projektu „Rozwój Lokalny Hrubieszowa – od partycypacji do realizacji”.
Trzy tomy monografii znajdują się aktualnie w druku, a gdy tylko się ukażą udostępnimy także ich wersje cyfrowe do pobrania.

Zatem – opisujemy pierwszą pisankę w naszym koszyczku…

Monografia „Dom i ogród w krajobrazie Hrubieszowa – historia, tradycja, duch miejsca” to pierwsza z serii publikacji będących efektem projektu „Rozwój lokalny Hrubieszowa – od partycypacji do realizacji”. Jest ona podsumowaniem prowadzonych prac naukowo-badawczych w ramach działania pn. „Dom z klimatem”. Politechnika Krakowska realizowała badania w ramach Programu „Rozwój Lokalny” w latach 2021–2024 w partnerstwie z Gminą Miejską Hrubieszów. Prace były finansowane ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego na lata 2014–2021. 

W monografii opracowano stan badań i źródła wiedzy na temat historycznej zabudowy mieszkalnej oraz ogrodów w historycznym centrum Hrubieszowa. Uwzględniono zwłaszcza domy drewniane jako najbardziej narażone na zniszczenie przez upływ czasu i brak opieki. Naszkicowane zostało szerokie tło dotyczące stanu zachowania i walorów tradycyjnej drewnianej zabudowy mieszkalnej i krajobrazu małomiasteczkowego wschodniej Polski. Szczególną uwagę poświęcono postaci Profesora Wiktora Zina, który łączy Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej z Hrubieszowem. Jego prace w szczególny sposób wyrażały tożsamość miejsca ukazując charakterystyczne formy i detale architektury w krajobrazie kulturowym rodzinnego miasta. Przestudiowano zapisy dotyczące ochrony zabytkowej zabudowy drewnianej Hrubieszowa w aktach prawnych i działaniach konserwatorskich. Przeanalizowano plany, studia, dokumenty strategiczne oraz działania samorządu i instytucji lokalnych, które mogą się przekładać na zwiększenie skuteczności ochrony krajobrazu kulturowego i zabudowy drewnianej Hrubieszowa oraz praktykę opieki nad tym zasobem. Przedstawiono zarys historyczny kształtowania zabudowy mieszkalnej Hrubieszowa oraz typologię domów, ich architekturę i detal oraz sylwetki budowniczych domów hrubieszowskich. Osobny rozdział poświęcono znanym mieszkańcom domów uwzględniając aspekt dawnej wielokulturowości miasta. W monografii zaprezentowano też zasób, tradycje, ocenę stanu zachowania i wskazania do ochrony oraz projektowania ogrodów przy domach hrubieszowskich. Zagadnienia te opisano na tle złożonych problemów ochrony, współczesnych zagrożeń dla drewnianej zabudowy w krajobrazie miasta, ukazując dynamikę przekształceń w obrębie zabytkowej tkanki miasta od II wojny światowej do czasów współczesnych. Problematyce szczegółowej poświęcono analizę stanu zachowania detalu fasad historycznych domów drewnianych wraz ze wskazaniami dla ich ochrony konserwatorskiej. Efektem studenckich praktyk inwentaryzacyjnych architektoniczno-krajobrazowych i pleneru malarskiego są kompleksowe dokumentacje rejestrujące zabytkowe domy i ogrody osadzone w krajobrazie kulturowym Hrubieszowa. Dobre praktyki w zakresie aktywnej ochrony i rewitalizacji historycznej zabudowy mieszkalnej z uwzględnieniem partycypacji społecznej przedstawiono na podstawie doświadczeń rewitalizacji drewnianej zabudowy mieszkalnej Parku Kulturowego Miasto Tkaczy w Zgierzu oraz „Miasta Las” Kolumna w Łasku.

Hrubieszowskie zabytkowe domy i ogrody stanowią wartościowe, niestety ginące na naszych oczach dziedzictwo. Świadczy ono o wielowiekowym kultywowaniu lokalnych tradycji architektonicznych, buduje tożsamość kulturową miasta. Wypiera je współczesna bezstylowa architektura, niszczą niewłaściwie prowadzone remonty i modernizacje. Równocześnie jest to cenny depozyt na przyszłość pozostawiony przez dawne pokolenia, w którym drzemie nieodkryty potencjał rozwojowy dla miasta.

Istnieje konieczność wzmocnienia narzędzi skutecznej ochrony, podnoszenia świadomości wartości i wiedzy na temat dziedzictwa, stworzenia mechanizmów wsparcia dla właścicieli, kształcenia fachowców zwłaszcza w ginących specjalnościach rzemieślniczych związanych z technologiami drewna. Wykorzystanie potencjału tradycyjnej architektury drewnianej w połączeniu z aktywnym udziałem mieszkańców i samorządu lokalnego Hrubieszowa może przynieść korzyści lokalnej społeczności i poprawić jakość życia w mieście, utrzymać jego charakter i koloryt oraz być realnym działaniem na rzecz klimatu.

Do książki załączony jest plan – propozycja szlaku prowadzącego hrubieszowskimi uliczkami, przy których można jeszcze spotkać stare drewniane domy wychylające się zza drewnianych płotów i kwiatowych ogródków, które kształtują „klimat” i „ducha” miasta. Proponowany szlak może być zalążkiem stworzenia marki lokalnej „Hrubieszowskich domów z klimatem” – propagującej dziedzictwo kulturowe i walory krajobrazowe miasta, jednocześnie wspierającej rozwój lokalny Hrubieszowa i dobrostan jego mieszkańców.